Funkcje katedry krakowskiej w późnym średniowieczu, Kraków, Przewodniki i opracowania
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Anna Orchowska
Funkcje katedry krakowskiej w późnym
średniowieczu i nowożytności
Lata szczególnej świetności katedry krakowskiej przypadły na późne średniowiecze oraz
czasy nowożytne. W omawianym okresie katedra na Wawelu spełniała szczególne funkcje, które
wyróżniały ją spośród pozostałych kościołów katedralnych w Królestwie Polskim. Była ona nie tylko
świątynią biskupią, ale również miejscem wyjątkowym z racji związków z dworem królewskim oraz
ideami państwowymi.
Główną rolę w dziejach Wawelu, a zarazem Królestwa Polskiego odegrał kult św.
Stanisława, biskupa krakowskiego, oskarżonego w 1079 r. przez Bolesława Śmiałego o zdradę i
skazanego na obcięcie członków (1). Translacji ciała św. Stanisława z kościoła na Skałce do katedry
na Wawelu dokonano w 1088 roku. Kult biskupa męczennika znacząco wpłynął na kształtowanie
się idei zjednoczeniowych w polskich księstwach w XIII wieku (2). Legenda głosiła, że św. Stanisław
zamordowany został przy ołtarzu w kościele na Skałce, podczas odprawiania Mszy św., a jego
poćwiartowane ciało zrosło się po trzech dniach. W czasach rozbicia dzielnicowego wierzono, że tak
jak zrosło się ciało św. Stanisława, tak też zjednoczy się podzielone na dzielnice Królestwo Polskie.
To za sprawą męczeństwa św. Stanisława miało się dokonać odkupienie grzechu Bolesława
Śmiałego, który miał przyczynić się do upadku państwa. Kult św. Stanisława nabrał tym samym
charakteru idei państwowej (3). Świątynia na Wawelu w tym kontekście jawi się jako centralne
miejsce wspominania św. Stanisława oraz jednoczenia państwa wokół kultu św. biskupa.
Momentem szczególnym, podnoszącym prestiż katedry wawelskiej, była kanonizacja
św. Stanisława. Kraków stał się oficjalnym centrum kultu świętego biskupa. Wincenty z Kielczy
przygotował Żywot mniejszy mający służyć kanonizacji, a już po niej sporządził Żywot większy.
Prawdopodobnie biskup Prandota, wspierany w swoich dążeniach przez księcia Bolesława
Wstydliwego, zwrócił się do Stolicy Apostolskiej z prośbą o kanonizację św. Stanisława. Papież
Innocenty IV powołał komisję, która miała zbadać cuda zdziałane przez biskupa-męczennika. W jej
składzie był arcybiskup gnieźnieński Pełka, biskup wrocławski Tomasz i opat lubiąski Henryk. W
1250 roku przesłali oni protokół do Rzymu, a w kolejnym roku wysłano z Krakowa oficjalną
delegację, na czele z doktorem dekretów Jakubem ze Skaryszewa. Następnie papież wyznaczył
mionorytę Jakuba z Velletri, któremu polecił udać się do Krakowa i zbadać sprawę cudów biskupa-
męczennika. Wysłannik papieski w 1252 roku spisał w Krakowie „Miracula Sancti Stanislai”. Na
podstawie tego dokumentu Innocenty IV uroczyście kanonizował św. Stanisława w dniu 8 września
1253 roku w Asyżu. Uroczyste złożenie relikwii w katedrze krakowskiej miało miejsce w maju 1254
roku. Wtedy to odbyły się główne uroczystości, na które przybyli książęta piastowscy. Katedra
wawelska w związku z kanonizacją św. Stanisława uzyskała od papieża liczne przywileje odpustowe,
m. in. pielgrzymi za odwiedzenie grobu świętego otrzymywali jeden rok i czterdzieści dni odpustu
(4). Od połowy XIII wieku w Krakowie odbywały się uroczyste procesje z Wawelu na Skałkę. Sama
katedra była znaczącym ośrodkiem pątniczym, dlatego papieże obdarzali ją licznymi odpustami (5).
Do grobu św. Stanisława przybywali chorzy nie tylko z Królestwa Polskiego, ale również m. in. z
Węgier, Czech, Niemiec (6).
Po kanonizacji św. Stanisław przejął dominującą pozycję w katedrze. Odtąd natomiast
zaczął słabnąć kult św. Floriana (7). Przejawem kultu św. Stanisława w katedrze na Wawelu było
wystawianie relikwiarza z ręką świętego w kaplicy św. Piotra., w której to ówcześnie znajdował się
jego grób (8). Pierwszy drogocenny sarkofag na szczątki św. Stanisława ufundowała bł. Kinga w
1254 roku (9). Relikwiarz na głowę wykonany został na zlecenie Zofii Olszańskiej (10). Dzisiaj służy
jako relikwiarz na głowę św. Floriana. Fundatorką drugiego relikwiarza na głowę św. Stanisława
była Elżbieta, żona Kazimierza Jagiellończyka. Wykonał go znakomity złotnik krakowski Marcin
Marciniec (11).
1
Katedra krakowska była matką kościołów diecezji. Stanowiła ona miejsce konsekracji i
ingresu biskupa, jak również jego pogrzebu i pochówku. W XIV wieku bp. Jan Grot otrzymał od
papieża Benedykta XII przywilej używania racjonału (12). Było to szczególne wyróżnienie, bo
przysługiwało nielicznym biskupom. Racjonał krakowski, wyszywany perłami, wykonany został na
zlecenie królowej Jadwigii ok. 1384-1386 roku (13).
Drugą obok biskupa, najważniejszą instytucją w Kościele krakowskim była kapituła
katedralna, która współrządziła diecezją oraz miała ona prawo elekcji biskupa (14). Członkowie jej
stanowili elitarną grupę duchownych ze względu na pochodzenie społeczne, zdolności
intelektualne, jak również zamożność. W kapitule zasiadali prałaci i kanonicy. Członkowie kapituły
wywodzili się głównie ze stanu szlacheckiego, natomiast nieliczna grupa pochodzenia plebejskiego
wyróżniała się stopniami naukowymi. Kapituła katedralna krakowska była bogato uposażona,
posiadałą majątek wspólny i prebendy. Zadaniem kapituły była troska o katedrę i służbę Bożą,
która w niej była sprawowana (15). Z jej kręgu wywodzili się pierwsi rektorzy odnowionego
Uniwersytetu Jagiellońskiego. Natomiast biskup był kanclerzem uczelni oraz należała do niego
zwierzchność nad nią (16). Krakowska kapituła wywierała ogromny wpływ na Kościół w Polsce, z
niej wywodziła się największa liczba prymasów, arcybiskupów i biskupów (17).
Władysław Łokietek po zjednoczeniu państwa ogłosił św. Stanisława patronem
Królestwa Polskiego i polecił wybić podobiznę tego świętego na medalu koronacyjnym (18). Synod
bp. Nankiera z 1320 roku nadał świętu św. Stanisława najwyższą rangę liturgiczną, którą
potwierdziły kolejne synody. Najwyższy stopień obchodu liturgicznego w kalendarzu krakowskim
posiadali również pozostali patroni katedry: św. Wacław i św. Florian (19). Dies natalis św.
Stanisława obchodzony był w kalendarzu liturgicznym pod datą 11 kwietnia jako festum chori i 8
maja jako festum fori. Pierwsza data to dzień śmierci biskupa męczennika, natomiast druga
ustalona została bullą kanonizacyjną z 17 września 1253 r. Po roku 1410 przyjęła się zasada
obchodzenia uroczystości translacji w dniu 27 września, wcześniej obchodzona 26 lub 27 września
(20). Pod koniec XIV wieku służba Boża w katedrze krakowskiej odbywała się przez całą dobę. W
żadnej innej świątyni w Królestwie Polskim nie odprawiano tylu nabożeństw. Królowa Jadwiga
ufundowała dla uświetnienia oprawy katedry kolegium psałterzystów liczące 17 członków (21).
Wyjątkowym wśród wielu istniejących w katedrze krakowskiej kolegiów duchowieństwa było
Kolegium Stróżów Grobu św. Stanisława. Nazywano ich także Angelistami, gdyż każdego tygodnia
śpiewali Mszę św. „de Angelis”. Kolegium to ufundował w 1630 roku bp. Marcin Szyszkowski, który
był również fundatorem nowego mauzoleum św. Stanisława. Do zadań Angelistów należały wspólne
śpiewy liturgiczne, celebrowanie w każdym tygodniu trzech Mszy św. : o śś. Aniołach, o św.
Stanisławie Biskupie i Męczenniku i żałobną w intencji fundatora. Po powiększeniu fundacji mocą
testamentu po śmierci bp Szyszkowskiego, miano także celebrować w sobotę wotywę o NMP. W
Kolegium Stróżów Grobu św. Stanisława w 1699 roku było aż 14 prebendarzy i 7 kleryków (22).
Biorąc pod uwagę doniosłość uroczystości odbywających się w katedrze krakowskiej, często także o
charakterze państwowym, dbano o jak najdoskonalszą oprawę ceremonii liturgicznych. Nad
przygotowaniami wielkich nabożeństw czuwał „magister ceremoniarum”, który był do tego celu
specjalnie powoływany. Możliwość udziału w katedralnych uroczystościach była traktowana przez
opatów pobliskich klasztorów jako szczególny zaszczyt i wyróżnienie(23). Świadczy to bez
wątpienia o prestiżu katedry i jej wyjątkowości.
Od XIV wieku katedra krakowska zaczęła pełnić funkcję świątyni dworskiej. Władysław
Łokietek koronował się wraz z żoną Jadwigą w romańskiej katedrze na Wawelu 20 stycznia 1320
roku. Koronatorem był jednak metropolita gnieźnieński Janisław, a nie biskup krakowski.
Koronacja odbyła się w czasie uroczystej mszy o Duchu Św., brali w niej udział liczni duchowni, jak
i rzesze możnych. Od panowania Łokietka Kraków stanowił centrum życia politycznego, tu
spoczywały relikwie św. Stanisława, patrona zjednoczenia państwa, jak również przechowywana
była włócznia św. Maurycego. Katedra krakowska odtąd stała się miejscem koronacji prawie
wszystkich królów polskich (24). Również od momentu koronacji Łokietka św. Stanisław zajął
pierwsze miejsce w hierarchii patronów katedry (25). W skarbcu świątyni wawelskiej
przechowywane były insygnia koronacyjne. Miało to miejsce do 1393 roku, kiedy to nastąpiło
2
wyodrębnienie skarbca koronnego z katedralnego (26). Kazimierz Wielki również ukoronowany
został przez arcybiskupa gnieźnieńskiego Janisława w katedrze na Wawelu. Nastąpiło to w niedzielę
25 kwietnia 1333 roku (27). Koronacja Ludwika Węgierskiego miała miejsce w katedrze 10
listopada 1370 roku. Natomiast 15 października 1384 roku arcybiskup gnieźnieński Bodzanta
koronował Jadwigę. W uroczystości udział wziął kardynał ostrzyhomski Dymitr oraz dwóch
biskupów polskich (28). Koronacja miała nie tylko charakter państwowy, jak również była
obrzędem kościelnym, posiadającym odrębną liturgię. Główne uroczystości koronacyjne królów
polskich odbywała się w niedzielę. Natomiast w wigilię koronacji, czyli w sobotę, król-elekt w
towarzystwie arcybiskupa gnieźnieńskiego i biskupa krakowskiego oraz innych dostojników
duchownych i świeckich pielgrzymował z Wawelu na Skałkę, gdzie przystępował do spowiedzi i
komunii św. oraz brał udział w nabożeństwie i modlitwach, mających charakter pokutny i
wychwalający Boga. W tym dniu do zabiegów oczyszczających króla należał również post i
rozdawanie jałmużny. W niedzielę rano król-elekt ubierany był w strój nawiązujący do szat
biskupich, podkreślający sakralność osoby panującego. Następnie wraz z uroczystym orszakiem
przechodził z zamku do katedry. Insygnia władzy niesione były przez dostojników świeckich. Opis
ceremoniału z XV wieku wskazuje, że jeszcze przed przybyciem władcy na ołtarzu konfesji św.
Stanisława kładziono szczerbiec. W południe rozpoczynała się uroczysta msza św. Władców
koronowano przed konfesją św. Stanisława do XVI wieku, później odbywało się to przed ołtarzem
głównym. Podczas koronacji król klęczał przed arcybiskupem, ten zaś wręczał mu szczerbiec, a
następnie koronę, jabłko i berło. Po mszy św. odbywała się intronizacja władcy, następnie
arcybiskup przekazywał królowi pocałunek pokoju, zdejmował mitrę i intonował hymn Te Deum
laudamus, chwaląc Boga i dziękując mu za nowego króla. Po koronacji króla odbywała się
koronacja królowej (29). Należy zauważyć, że w Polsce, w odróżnieniu od obrzędów koronacyjnych
w innych państwach, obrzęd ten sprawowany był w łączności z Mszą św. (30). Ostatnim
koronowanym w katedrze krakowskiej królem Polski był August III. Koronacja odbyła się w
niedzielę 17 stycznia 1734 roku. Uroczysty orszak przeszedł z zamku do katedry, gdzie w południe
rozpoczęła się suma pontyfikalna, celebrowana przez koronatora, którym był bp Lipski (31).
Katedra krakowska była również miejscem udzielania ślubów władcom, jak również
sakramentu chrztu ich dzieciom. Także wspomniana powyżej Aldona Giedyminówna, która w
kwietniu 1325 roku przybyła z Litwy do Krakowa , przyjęła chrzest w kościele katedralnym, a
następnie 16 października odbyły się jej zaślubiny z Kazimierzem Wielkim (32). Doniosłą
uroczystością roku 1363 był ślub Elżbiety, wnuczki Kazimierza Wielkiego z Karolem IV, cesarzem
niemieckim i królem Czech. Sakramentu małżeństwa udzielił w katedrze krakowskiej arcybiskup
Jarosław Skotnicki. Na uroczystości pojawili się królowie: Ludwik, król węgierski, Waldemar, król
duński oraz Piotr, król cypryjski. Ucztowanie weselne trwało dwadzieści dni, m. in. odbyła się
wówczas słynna uczta u Wierzynka (33). Na Wawelu w 1386 roku miały miejsce trzy ważne
uroczystości: 14 lutego chrzest Władysława Jagiełły, 17 lutego jego ślub z Jadwigą, a następnie 4
marca jego koronacja na króla (34).
Katedra krakowska od pogrzebu Władysława Łokietka w 1333 roku zaczęła pełnić
funkcję oficjalnej nekropolii królów polskich i ich rodzin. Nie oznacza to, że wcześniej na Wawelu
nie chowano monarchów. Groby pierwszych Piastów zostały zniszczone w I połowie XIV wieku,
kiedy to ufundowana została gotycka katedra (35). Królów chowano w nawie, blisko głównego
ołtarza, tak aby ich ciała znajdowały się niedaleko relikwii świętych (36). Tak pochowany został
jescze Władysław Jagiełło. Po nim natomiast władców i ich rodziny zaczęto chować w kaplicach
bocznych. Monarchowie fundowali kaplice, które miały stać się miejscem ich wiecznego spoczynku.
Czwarta żona Władysława Jagiełły wybudowała kaplicę Św. Trójcy. Kazimierz Jagiellończyk z żoną
Elżbietą wznieśli około 1470 roku kaplicę Świętokrzyską (37). Słynną kaplicę Zygmuntowską
ufundował Zygmunt I jako kaplicę grobową dla siebie i swej małżonki. W XVI wieku zmarłych
monarchów i ich rodziny zaczęto chować w kryptach, pod kaplicami grobowymi, najpierw pod
kaplicą Zygmuntowską, a od połowy XVII wieku pod kaplicą Wazów (38). Pierwszy opis ceremonii
pogrzebu królewskiego znajdujemy po zgonie Kazimierza Wielkiego. Najpierw pochowano go
skromnie, dopiero po przybyciu Ludwika Węgierskiego urządzono imponującą ceremonię
pogrzebową 19 listopada 1370 roku. Odtąd przeniesiony z Węgier ceremoniał funeralny będzie
obowiązywał w Królestwie Polskim. Uroczysty orszak pogrzebowy udawał się do katedry, gdzie
3
mszę żałobną odprawiał bp krakowski, po niej składano ofiary, stanowiące jałmużnę za duszę
zmarłego (39). W procesji jechały cztery wozy, każdy zaprzężony w cztery konie i przybrany
czarnym suknem, następnie czerdziestu rycerzy w zbrojach na koniach, kolejnych dwunastu niosło
chorągwie, za nimi jechał rycerz, który odziany był w złocistą szatę królewską, na stępaku
królewskim, pokrytym purpurą, przypominający osobę zmarłego króla. Potem szli duchowni, nowy
król, arcybiskup, biskupi, książęta, możnowładcy i lud (40). Trumnę z ciałem zmarłego króla
umieszczano przed grobem św. Stanisława. Ceremoniał ten obowiązywał do pogrzebu Zygmunta I
Starego, który to odbył się zgodnie z nowym, ustalonym przez biskupa krakowskiego Samuela
Maciejowskiego Ordo pompae funebris Serenissimi Sigismundi regis Poloniae. Uroczystości trwały
trzy dni, podczas których odbywał się właściwy pogrzeb w katedrze, procesja do kościołów i msza
żałobna w katedrze.
Już od XIII wieku katedra krakowska pełniła funkcję miejsca trofealnego. Dziekując za
zwycięstwo na wojnie, składano przy grobie św. Stanisława, stanowiącym Ołtarz Ojczyzny, trofea
wojenne i zdobyte na nieprzyjacielu sztandary. Wśród darów o największym znaczeniu, były
chorągwie zdobyte w bitwie pod Grunwaldem, a złożone w katedrze wawelskiej przez Władysława
Jagiełłę (41). Jako trofeum wojenne trafiła na Wawel także chorągiew „carów Szujskich”, zdobyta w
bitwie pod Kłuszynem w 1610 roku (42). Po zwycięstwie wiedeńskim Jan III Sobieski zawiesił u
grobu św. Stanisława chorągiew wielkiego wezyra (43).
Liczne dary składali do katedry krakowskiej królowie, biskupi i kanonicy kapitulni oraz
możnowładcy. Zgodnie ze statutem z 1453 roku na biskupów krakowskich nałożony został
obowiązek pozostawiania po sobie złotego kielicha. Bogactwo fundowanych darów uświetniało
ceremonie liturgiczne. Najcenniejsze przedmioty przechowywane były w skarbcu katedralnym (44).
Katedra krakowska poniosła ogromne straty w czasie pierwszego najazdu szwedzkiego w 1655 roku.
Okupacja i grabież katedry trwały dwa lata. Biskupowi Gębickiemu udało się wcześniej wywieść
tylko część najcenniejszych skarbów. Pozostałe Szwedzi złupili, nie oszczędzając nawet sarkofagu
św. Stanisława i grobów królewskich (45). Po potopie szwedzkim nie ustawały jednak dary dla
kościoła katedralnego na Wawelu. Katedra pełniła niejako funkcję reprezentacyjną dla całego
Królestwa Polskiego. Bogactwo i wspaniałość tej świątyni świadczyły o potędze państwa.
4
Przypisy:
1. R. Grodecki, Sprawa św. Stanisława, Kraków 1979, s. 23, 74. ; G. Labuda, Św. Stanisław
biskup krakowski, patron Polski. Śladami zabójstwa, męczeństwa, kanonizacji, Poznań
2000, s. 118.
2. A, Witkowska, Titulus ecclesiae. Wezwania współczesnych kościołów katedralnych w Polsce,
Warszawa 1999, s. 217.
3. J. Kurek, Eucharystia, Biskup i Król. Kult św. Stanisława w Polsce, Wrocław 1998, s. 44-45;
Ks. B. S. Kumor, Dzieje diecezji krakowskiej do roku 1795, t. 1, Kraków 1998, s. 428.
4. S. Szczur, Pierwsze wieki Kościoła krakowskiego, [w:] Kościół krakowski w tysiącleciu,
Kraków 2000, s. 66-67.
5. Ks. B. S. Kumor, op. cit. s. 428.
6. S. Windakiewicz, Dzieje Wawelu, Kraków 1925, s. 40.
7. K. Dobrowolski, Dzieje kultu św. Floriana w Polsce do połowy XVI wieku, [w:] Rozprawy
Historyczne Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, t. II, Warszawa 1923, s. 65-66.
8. T. Wojciechowski, Kościół katedralny w Krakowie, Kraków 1900, s. 136.
9. Ks. B. S. Kumor, op. cit., t. 1, s. 428.
10.J. Samek, Polskie rzemiosło artystyczne. Średniowiecze, Warszawa 2000, s. 83.
11. T. Wojciechowski, op. cit. , s. 91.
12.Ks. B. S. Kumor, op. cit., s. 612-613.
13.Wawel 1000-2000. Wystawa Jubileuszowa. Kultura artystyczna dworu królewskiego i
katedry. Katedra krakowska-biskupia, królewska, narodowa, t. I, Kraków 2000, s. 214-215.
14.K. Ożóg, Kościół krakowski w późnym średniowieczu, [w:] Kościół krakowski w tysiącleciu,
Kraków 2000, s. 105.
15.Iibidem, s. 107.
16.Ibidem, s. 131-132.
17.Ks. B. S. Kumor, op. cit., s. 662.
18.J. Kurek, op. cit., s. 213.
19.H. Wąsowicz, Kalendarz ksiąg liturgicznych Krakowa do połowy 16. wieku, Lublin 1995, s.
365.
20.Ibidem, s. 369-371.
21.S. Windakiewicz, op. cit., s. 72-73.
22.Ks. B. S. Kumor, op. cit. , s. 398-399.
23.M. Rożek, Katedra wawelska w XVII wieku, Kraków 1980, s. 193-194.
24.M. Rożek, Polskie koronacje i korony, Kraków 1987, s. 45-47.
25.A. Witkowska, op. cit., s. 217.
26.O. Balzer, Skarbiec i archiwum koronne w dobie przedjagiellońskiej, Lwów 1917, s. 429.
27.M. Rożek, Polskie koronacje i korony, s. 48.
28.S. Windakiewicz, op. cit., s. 52.
29.J. Kurek, op. cit., s. 140-142. ; M. Rożek, Polskie koronacje i korony, s. 54-55.
30.J. W. Boguniowski, Rozwój historyczny ksiąg liturgii rzymskiej do soboru trydenckiego i ich
recepcja w Polsce, Kraków 2001, s. 181.
31.M. Rożek, Ostatnia koronacja w Krakowie i jej artystyczna oprawa, Rocznik Krakowski, t.
44, 1973, s. 104.
32.S. Windakiewicz, op. cit., s. 46.
33.Ibidem, s.48-49.
34.Ibidem, s. 52.
35.M. Rożek, Groby królewskie w Krakowie, Kraków 1977, s. 96-97.
36.Ibidem, s. 100.
37.Ibidem, s. 113-115.
38.Ibidem, s. 120, 124.
39.Ibidem, s. 61.
40.M. Rożek, Wawel i Skałka. Panteony polskie, Wrocław 1995, s. 13.
41.Idem, Katedra wawelska w XVII wieku, s. 34-35.
42.Z. Żygulski, Pamiątki wawelskie w zbiorach puławskich, Studia do dziejów Wawelu, t. II,
1961, s. 402-403.
5
[ Pobierz całość w formacie PDF ]